این بار به سراغ دکتر «بابک ناخدا» رییس بخش فیزیولوژی مولکولی پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی و عضو هیأت مدیره انجمن زیستی ایران، از موافقان تولید این محصولات رفتیم.
برای روشن‌تر شدن این بحث، منتظر دیدگاههای تکمیلی و حتی مخالف هستیم.

* آقای دکتر به نظر شما تولید محصولات تراریخته چه ضرورتی دارد؟

** پیش از پرداختن به مقوله مزایا و یا معایب تولید محصولات کشاورزی تراریخته، باید به مسایل کلیدی همانند امنیت غذایی، حفظ تنوع زیستی و استفاده از دانش برای رسیدن به خود اتکایی در تولید محصولات کشاورزی اشاره کرد. چراکه بحث امنیت غذایی به دلیل رشد جمعیت جهان در سالهای آینده می‌تواند چالشی قابل تأمل به شمار آید. از این رو سازمان فائو نیز هشدار داده است که تا سال ۲۰۵۰ جمعیت دنیا به بیش از 9میلیارد نفر می‌رسد که برای آنکه جمعیت گرسنگان جهان در همین وضعیت امروز قرار بگیرد و افزایش نیابد، باید تدابیری اندیشید. این در حالی است که علاوه بر افزایش جمعیت، شاهد تغییرات اقلیمی و بحرانهای زیست محیطی نیز هستیم که کشاورزی سنتی امروزی، قابلیت مقابله با آن‌ها را ندارد. بنابراین در این زمینه نیازمند شیوه‌های تولیدی نوین هستیم.

* شما معتقدید که مقوله تولید تراریخته‌ها بی‌خطر بوده و الهام گرفته از طبیعت است؛ لطفا در این زمینه توضیح دهید.

** در طبیعت داستان، داستان بقاست؛ از این رو موجودات با به خطر افتادن شرایط زندگی برای بقا دست به تغییر می‌زنند و به طور طبیعی به اصلاح ژنتیک خویش می‌پردازند. به این ترتیب گونه‌های مقاوم‌تر و سازگار‌تر به زندگی خود ادامه می‌دهند و گونه‌های ضعیف، حذف می‌شوند. چنان که طی قرن‌ها با بروز خشکسالی‌ها یا هر تنش مؤثر در زندگی گیاهان، این موجودات در ساختار طبیعی و زیستی خویش دگرگونی‌هایی را پدید آوردند. برای نمونه با گسترش بیابان‌ها و گرم شدن زمین، بسیاری از برگهای گیاهان، پرزهایی را بر روی سطح خود قرارداده یا به تغییر رنگ برگ‌ها به نقره‌ای پرداختند. در ادامه این مسیر تکاملی نیز بشر با آگاهی از برتری‌های نژادهای خاص گیاهان، دست به تولید محصولات مثمر زد و با اتکا به تغییرات تصادفی در چرخه تکامل گیاهان به «به‌گزینی» و «به‌نژادی» محصولات اقدام کرد.

* چرا واکنش به مقوله دستکاری ژنتیک و تولید محصولات تراریخته اینگونه جدی شد؟

** ابتدا باید تأکید کنم که با کاربرد اصطلاح دستکاری ژنتیک در این زمینه موافق نیستم و این تعبیر اغلب از سوی مخالفان این فناوری مطرح می‌شود. به این ترتیب وقتی ما از عبارت دستکاری استفاده می‌کنیم یعنی مشتی افراد غیرمتخصص به مساله‌ای بی‌ارتباط به خود ورود پیدا کرده‌اند درحالی که این عرصه متکی به دانش تخصصی است و صاحبنظران و پژوهشگران این حوزه با آشنایی با علم روز فعالیت می‌کنند.

گیاهان تراریخته یا مهندسی ژنتیک شده گیاهانی هستند که در آن‌ها از تکنیک‌های مهندسی زیستی برای افزایش تحمل در برابر تنشهای محیطی در گیاه و یا افزایش خصوصیات کیفی محصول استفاده شده. این گونه فناوری اولیه مهندسی ژنتیک و انتقال ژن در اوایل دهه ۱۹۸۰ به وجود آمد و نخستین محصولات اصلاح‌شده ژنتیک در واسط دهه ۱۹۹۰ تجاری‌سازی شدند. از آن زمان تاکنون پذیرش محصولات تراریخته به سرعت افزایش یافته است. به طوری که در عرض کمتر از ۲۰ سال سطح زیر کشت محصولات تراریخته در جهان از 1/7 میلیون هکتار در سال ۱۹۹۶ به بیش از ۱۸۰ میلیون هکتار در سال ۲۰۱۴ افزایش یافت. این گسترش سریع سطح زیر کشت محصولات تراریخته، این فناوری را به سریع‌ترین فناوری مورد پذیرش کشاورزان در تاریخ تبدیل کرد. در واقع در زمانی نزدیک به 20 سال بیش از ۱۰۰ برابر رشد داشته است.

* از دغدغه‌های موجود در تولید و مصرف این مواد، خطر بیماری زایی آنهاست. آیا این تصور درست است؟

** بنا بر پژوهشهای انجام شده طی سالهای ۱۹۹۸ تا ۲۰۱۲ هیچگونه گزارش مستند و مستدلی از پیامدهای مصرف محصولات تراریخته نه تنها در حد ناهنجاری‌های جدی که در حد آلرژی به مواد غذایی هم گزارش نشده است. همچنین برخی با ایجاد تردید در مصرف این مواد معتقدند این محصولات تنها در کشورهای جهان سوم تولید، مصرف و وارد می‌شود در حالی که در جوامع پیشرفته نیز این محصولات وجود دارند. چنانکه ژاپن به دلیل تنگناهای کشاورزی، ۶۰ درصد محصولات کشاورزی خود را وارد می‌کند که ۱۰۰ درصد آن تراریخته است. البته معتقدم نمی‌توان وضعیت تولید کشاورزی در جوامع را با یکدیگر مقایسه کرد چنانکه مقایسه وضعیت کشاورزی ما با کشورهای پیشرفته اروپایی که از غنای خاک کشاورزی و بارش مطلوب برخوردارند چندان معقول و منطقی نیست. البته پیش از این نیز ما در کشور خود شاهد ورود محصولات کشاورزی تراریخته بوده‌ایم چنان که گفته می‌شود در برهه‌ای از زمان حدود ۱۶ میلیارد دلار محصولات کشاورزی وارد کشور شد که از این میزان ۵ میلیارد دلار محصولات تراریخته از جمله ذرت، کلزا و سویا بود در حالی که ۹۵ درصد سویا و ۹۸ درصد کلزای دنیا تراریخته است و از سوی دیگر ۹۵ درصد روغن ایران وارداتی است که تمام آن‌ها از دانه‌های سویا یا کلزا به دست می‌آیند. جالب اینجاست امروزه مخالفان، جبهه می‌گیرند در حالی که پیش از این مشکلی با ورود میلیارد‌ها لیتر سموم شیمیایی و میلیون‌ها تن انواع کودهای شیمیایی بی‌خاصیت از چین نداشته‌اند.

* وضعیت واکنشهای دولتی و متخصصان به این مقوله در جهان چگونه است؟

** دولت‌ها نقش مهمی در ایجاد اطمینان در مصرف کنندگان برای پذیرش این محصولات دارند تا مردم بپذیرند غذاهای حاصل از محصولات تراریخته برای مصرف انسان ایمن بوده و نهاده‌های کشاورزی جدید در درازمدت خسارتی به محیط زیست وارد نمی‌سازند و یا تولید کشاورزی را مختل نمی‌کنند. بیشتر کشور‌ها، با یک استثنای قابل توجه یعنی ایالات متحده، هر غذایی که دارای محصولات تراریخته باشند را به عنوان غذای جدید در نظر می‌گیرند، بدون توجه به اینکه در چه مرحله‌ای وارد زنجیره تولید شده باشد. بنابراین، قوانین و موسسات جدیدی برای نظارت بر موضوعات بالقوه ایمنی زیستی و ایمنی غذایی این محصولات ایجاد شده‌ است که محصولات تراریخته را پیش از کشت، واردات و یا مصرف، مستلزم دریافت مجوز می‌کند.

* فرآیند صدور مجوز برای این محصولات چگونه است؟

** البته فرایندهای دریافت مجوز از کشوری به کشور دیگر فرق می‌کند. به هر روی در کشورهایی که یک سیستم ایمنی زیستی وجود دارد، بیشتر فعالیت‌های نظارتی بر جلوگیری از تجاری‌سازی محصولاتی گذاشته شده است که ممکن است برای مردم یا تنوع زیستی مضر باشند. همچنین بحث برچسب زدن محصولات مطرح می‌شود در حالی که برچسب‌زنی اجباری اغلب برای هشدار خطرات بهداشتی خاص به مصرف‌کنندگان مورد استفاده قرار می‌گیرد (مثلاً: سیگار باعث سرطان می‌شود) در حالی که برچسب‌زنی اختیاری برای تمایز قائل‌شدن بین محصولاتی که خصوصیات مطلوبی برای اهداف مختلف بازار دارند (مثل: ارگانیک، کم‌نمک یا غنی از پروتئین) شایع‌تر است. برچسب‌گذاری و تفکیک مواد اولیه به آنچه که می‌توان آن را مسأله همزیستی محصولات تراریخته و غیر تراریخته نامید نیز مربوط می‌شود. اتحادیه اروپا قوانینی برای اطمینان از همزیستی محصولات تراریخته در کنار محصولات مرسوم و نیز محصولات برچسب‌دار یا ارگانیک وضع کرده است. به هرحال در شرایط مصرف روزافزون منابع اقلیمی، انرژی و آب که با هدف توسعه تولید محصولات کشاورزی به وسیله روش‌های سنتی که پاسخگوی مصرف جهان نیستند، فناوری مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته در حفظ استانداردهای بالای زندگی در جهان صنعتی حتی اهمیت بیشتری نیز پیدا کرده‌ و میلیارد‌ها نفر دیگر را قادر می‌سازد تا از ثمرات توسعه اقتصادی بهره‌مند شوند.